«ΑΠΟ ΤΗΝ ΟΜΗΡΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ ΣΤΟΥΣ ΣΥΓΧΡΟΝΟΥΣ ΠΟΛΕΜΟΥΣ. Η ΕΙΡΗΝΗ ΣΕ ΧΡΟΝΟ ΕΝΕΣΤΩΤΑ"

Του ΜΙΛΤΟΥ ΓΗΤΑ (Δημοσιογράφου-Ποιητή)

Η απαρχή της ποίησης τοποθετείται στον 8ο αι. με το έπος Ιλιάδα, η οποία κατά την παράδοση γράφτηκε από τον Όμηρο. Η ποίηση του δε βασίζεται στο ρομαντισμό και στα βαθύτερα ανθρώπινα συναισθήματα, αλλά μέσα από αυτήν αναδεικνύονται τα θεμέλια της αρχαϊκής κοινωνίας. Μας αναφέρει λοιπόν ο Όμηρος:

«Τα δώρα είναι στο χέρι σου να δώσεις, ως αρμόζει,
ή να κρατήσεις· τώρα εμείς στην μάχην ας χυθούμε·
δεν πρέπει εδώ να τρίβομε με λόγια τον καιρό μας
το μέγα έργον άπρακτον ακόμη μένει οπίσω·
και όπως και πάλι πρόμαχον θα ιδείτε τον Πηλείδην
να κόβει με τη λόγχη του τες φάλαγγες των Τρώων·
μ' αυτό στον νουν ανδράγαθα καθείς ας πολεμήσει».

Ως γνωστόν, την εποχή εκείνη, το ιδανικό της καλοκαγαθίας διαδραματίζει πρωτεύοντα ρόλο. Αγαθός άνδρας, την εποχή του Ομήρου θεωρείται αφενός ο ωραίος, ο γυμνασμένος ικανός να εκπληρώσει τα καθήκοντα του ως οπλίτης και αφετέρου ο σώφρων, ο συνετός και μετρημένος, με απόλυτη αυτοσυγκράτηση απέναντι στα πάθη, με ικανότητα να κρίνει και να δρα λελογισμένα, αλλά και εκείνος που τηρεί τις στρατιωτικές του υποχρεώσεις.

Ο πόλεμος στην ομηρική κοινωνία είναι αναπόσπαστο κομμάτι της κοινωνικής ζωής

του αγαθού ανθρώπου. Αποτελεί τρόπο κοινωνικής ανάδειξης και μέσο αυτού άξια διατηρούν το δικαίωμα να θεωρούνται αγαθοί άνδρες.

Παρόλα αυτά, ο πατέρας της ποίησης, με περίτεχνο και γλαφυρό τρόπο, σε κανένα σημείο των έργων του δεν εκθειάζει ή αντίστροφα ψέγει τον πόλεμο. Γι’ αυτόν η ποίηση δεν είναι μόνο ο έρωτας, η αγάπη, η φιλία. Είναι ο τρόπος επίλυσης κοινωνικών αδικιών, μάχες για τα ιδανικά και το δίκαιο. Οι έννοιες πόλεμος, ειρήνη και η αναγκαιότητα τους είναι συνυφασμένες με τη γέννηση της ποίησης από τα ομηρικά χρόνια.

Δεν υπήρχαν ποτέ στην ιστορία ποιητές, άξιοι λόγου τουλάχιστον, που να είναι αφιερωμένοι σε ένα μόνο θέμα: ποιητές του πολέμου π.χ., ή της ειρήνης. Οι ποιητές έγραφαν για τον πόλεμο ή για την ειρήνη, όπως έγραφαν για όλα τα άλλα πράγματα, ανάλογα με την ευαισθησία, την τεχνική και την οπτική τους γωνία.

Οι αρχαίοι Έλληνες και οι Ρωμαίοι ποιητές εγκωμίαζαν με τους στίχους τους τις νίκες των κρατών τους, το θάρρος των στρατιωτών ή τη δειλία τους. Οι παλαιοί Σάξονες και οι Σκανδιναβοί ποιητές αποδέχονταν τον χαμό σαν κάτι αναπόφευκτο στον αγώνα για επιβίωση ή υστεροφημία.

O πολύτροπος και χαμελαιοντικός Σαίξπηρ άλλοτε βλέπει τον πόλεμο με συμπόνια και οργή, από την πλευρά των θυμάτων και άλλοτε σαν το αναπόφευκτο βάθρο, όπου πάνω του υψώνεται η μεγαλοσύνη των ηγετών. Αυτό δε σημαίνει ότι έπλεαν στη σχετικότητα κατευθυνόμενοι πότε από εδώ και πότε από εκεί, φυσημένοι από την πνοή του ταλέντου τους και μόνο. Είχαν ηθική συνείδηση. Όμως, θα νόμιζε κανείς ότι η οξυμένη, ηθική συνείδηση για τα δεινά του πολέμου, είναι προνόμιο των νεώτερων που ανδρώθηκαν μέσα σε πολιτικά, πιο πολύπλευρες κοινωνίες της Ευρώπης.

Όμως, δεν είναι και τόσο απλά τα πράγματα. Μια ενδιαφέρουσα ανθολογία που κυκλοφόρησε πρόσφατα με τίτλο «101 ποιήματα εναντίον του πολέμου» δείχνει ότι και μοντέρνοι ποιητές, μέσα στην πολυφωνία τους θαυμάζουν και δοξολογούν πολεμικά κατορθώματα, όπως άλλωστε και ο Oυόλτ Γουίτμαν τις νίκες των Δημοκρατικών στον αμερικανικό εμφύλιο.

Αυτό που μπορεί να κάνει σήμερα ο ποιητής είναι να υπενθυμίσει και να προειδοποιήσει. Γι’ αυτό οι αληθινοί ποιητές πρέπει να είναι ειλικρινείς. Το αξίωμα αυτό παρέμεινε απαρασάλευτο ακόμη και σε δίκαιους πολέμους που ακολούθησαν, όπως κατά του Xίτλερ.

Στα ποιήματα λ.χ. του Kιθ Nτάγκλας γραμμένα στη διάρκεια της βορειοαφρικανικής εκστρατείας στον B΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, μπορεί να βλέπει κανείς μια φαινομενική αμεριμνησία, από κάτω όμως αλάνθαστα ακούει την οιμωγή για τον πόνο, το ξόδεμα, τον θάνατο.

Το ίδιο ισχύει και για κατοπινά ποιήματα με το Ολοκαύτωμα, το Βιετνάμ, τον πόλεμο του Kόλπου. Συστατικά στοιχεία των πιο αληθινών από αυτά είναι η «ειλικρίνεια» και η «συμπόνια». Φυσικά είναι και το σοκ που προκαλούν, πράγμα που οφείλεται στην «ειλικρίνεια», αλλά μαζί συνοδεύεται και από την έκπληξη η οποία προέρχεται από τη «συμπόνια».

H σύμμειξη των δύο οφείλεται στο εξής: ότι οι ποιητές δεν αντιδρούν μόνο στη φυσική και αναπόφευκτη πίεση που ασκεί ο πόλεμος πάνω σε κάθε άνθρωπο αλλά απέναντι και στην εμπειρία του πολέμου γενικά.

Κάτι ανάλογο στο ποίημα του η «Ρωμιοσύνη» αναφέρει και ο Γιάννης Ρίτσος.

«Αυτά τα δέντρα δε βολεύονται με λιγότερο ουρανό,

αυτές οι πέτρες δε βολεύονται κάτου απ’ τα ξένα βήματα,

αυτά τα πρόσωπα δε βολεύονται παρά μόνο στον ήλιο

αυτές οι καρδιές δε βολεύονται παρά μόνο στο δίκιο.»

Παλιότερα, οι άνθρωποι μάχονταν για τις αξίες και τα ιδανικά τους, όπως άλλωστε αναφέρει κι ο Όμηρος οι έλληνες εκστράτευσαν εναντίον της Τροίας «για τα μάτια της ωραίας Ελένης».

Στη σημερινή εποχή ο ρόλος του πολέμου έχει αλλάξει ριζικά. Σε όλο τον κόσμο κηρύσσονται πόλεμοι με γνώμονα την ιμπεριαλιστική πολιτική και τις φιλοδοξίες του κάθε πολιτικού ηγέτη. Χιλιάδες ανυποψίαστοι πολίτες θέλοντας να υπηρετήσουν την πατρίδα τους, χάνουν τη ζωή τους στα πεδία των μαχών, για χάρη των οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων.

Γίνονται έρμαια στα χέρια των κρατούντων υπονομεύοντας έτσι την ίδια τους την ελευθερία. Ωστόσο, η ποίηση μπορεί να παίξει καθοριστικό ρόλο στην ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης.

Η ποίηση είναι κάλεσμα ανθρωπιάς. Γιατί όπως λέει κι  ο Όουεν: η ποίηση μεταδίδει την ένταση των ισχυρότερων και αληθινότερων, ανθρώπινων αισθημάτων σε στιγμές κρίσης. Στην προκειμένη περίπτωση, φέρει τον αναγνώστη ενώπιον της φρίκης του πολέμου και δείχνει ότι είναι έγκλημα να σηκώνει ο ένας τα όπλα εναντίον του άλλου.

Κλείνοντας, έτσι θα ήθελα να υπογραμμίσω το καθήκον που έχει ο καθένας ποιητής από εμάς.

ΟΧΙ ποίηση για την ποίηση. ΟΧΙ μόνο όμορφοι λαξευμένοι ομοιοκατάληκτοι στίχοι. Αλλά στίχοι που μπορούν να μπουν στις καρδιές των αναγνωστών, στίχοι που θα αλλάξουν τη γνώμη ενός πολιτικού, στίχοι που θα εμποδίσουν έναν στρατιώτη να πατήσει την σκανδάλη, στίχοι που θα φέρουν στην επιφάνεια αισθήματα ανθρωπιάς, αγάπης και ειρήνης.

Όπως είπε και ο Νικηφόρος Βρεττάκος:

"Ειρήνη, λοιπόν, είναι ότι συνέλαβα μες απ' την έκφραση και μες απ' την κίνηση της ζωής. Και Ειρήνη είναι κάτι βαθύτερο απ' αυτό που εννοούμε όταν δεν γίνεται κάποτε πόλεμος.  Ειρήνη είναι όταν τ' ανθρώπου η ψυχή γίνεται έξω στο σύμπαν ήλιος. Κι ο ήλιος ψυχή μες στον άνθρωπο."

*Η ομιλία εκφωνήθηκε στο 22ο Παγκόσμιο Συνέδριο Ποιητών στη Λάρισα